انسان مانند سایر موجودات ویژگی های خاص خودش را از طریق ژنها که حاملان خاص رفتار های انسانی هستند به نسل بعدی منتقل می کند .ژنهایی که والدین به فرزندانشان منتقل می کنند همان ژنهایی هستند کودکان یک خانواده را شبیه هم می سازد و در عین حال این ژنها هر کودکی را منحصر به فرد می سازند.این ژنها از اسپرم مرد و تخمک زن که بوسیله دستگاه تناسلی مرد و زن تولید می شوند حاصل می گردند.
دستگاه تناسلی زن چیست؟
اکثر گونه ها دارای ۲ جنس هستند:مونث و مذکر.هر جنسی دارای دستگاه تناسلی منحصر به فرد خاص خودش می باشد.از نظر قیافه و ساختمانی متفاوتند ولی هر دو به طور خاصی برای تولید ،باروری و انتقال هم تخمک و هم ا سپرم طراحی شده اند.
دستگاه تناسلی زن بر خلاف دستگاه تناسلی مرد به طور کامل در لگن خاصره قرار دارد. بخش خارجی اندامهای تناسلی زن فرج نام دارد که به معنای پوشش .فرج که بین پاها قرار دارد حفره ورودی واژن و همچنین دیگر اندامهای تناسلی داخل بدن را می پوشاند .
قسمت سخت قرار گرفته در بالای سوراخ واژن برجستگی عانه ( مونس پوبیس ) نام دارد.دو جفت زبانه پوستی به نام لبیا (به معنای لبهای فرج می باشد )سوراخ واژن را احاطه می کند.کلیتوریس عضو حساسه کوچک در جلوی فرج می باشد که چین های لبیاهای واژن در این محل به هم می رسند . بین ابیاها،سوراخهایی به مجرای ادراری (کانالی که ادرار را از مثانه به خارج از بدن منتقل می کند)و واژن وجود دارد.زمانی که دختران از نظر جنسی بالغ می شوند لبیا خارجی و برجستگی عانه با موی شرمگاهی (public hair ) پوشانده می شوند.
اندامهای تناسلی داخلی زن عبارتند از واژن،رحم،لوله های تخمدان و تخمدانها
واژن لوله ای عضلانی و تو خالی می باشد که از سوراخ واژن تا رحم امتداد دارد.در یک خانم کامل حدود ۵-۳ اینچ (۱۲- ۸سانتی متر ) طول دارد.به علت دارا بودن دیواره های عضلانی ،می تواند منبسط و منقبض شود.این توانایی عریض یا باریکتر شدن به واژن اجازه وارد شدن چیزی به باریکی پنبه و به بزرگی جنین می دهد.دیواره های عضلانی واژن با غشای مخاطی پوشانده می شود که آن را مرطوب و محافظت می کند. واژن ۳ عمل انجام می دهد.جایی است که آلت تناسلی مرد در طی رابطه جنسی داخل آن قرار می گیرد ، مسیری است که نوزاد در حین زایمان ازبدن زن از آن خارج می شود و در حقیقت یک کانال زایمان محسوب می شود و نیز مسیری برای خروج خون دوره ماهانه (دوره)از رحم می باشد.
لایه بافتی نازکی با ۱ یا چند سوراخ داخل آن به نام پرده بکارت تا حدودی سوراخ واژن را می پوشاند.پرده بکارت از فردی به فردی دیگر متفاوت است .پرده بکارت بیشتر زنان پس از اولین ارتباط جنسی کشیده یا پاره می شود و کمی خونریزی می کند(این خونریزی معمولاً باعث درد جزئی می شود)بعضی از زنانی که قبلاً‌ارتباط جنسی داشته اند تغییر زیادی در پرده بکارت آنها رخ نمی دهد.
واژن با رحم یا زهدان در سرویکس (به معنای گردن)مرتبط می شود.سرویکس دارای دیواره های قوی و قطوری است.سوراخ سرویکس بسیار کوچک است (کوچکتر از نی) و به همین علت آلت مرد هرگز نمی تواند داخل بدن دختری قرار گیرد.طی زایمان،سرویکس می تواند منبسط شود تا اجازه به دنیا آمدن نوزاد را بدهد.
رحم شبیه گلابی وارونه ای است که روکش ضخیم و دیواره های عضلانی دارد در حقیقت رحم حاوی چند عضله قوی می باشد ، این عضلات قادرند برای مطابقت با جنین در حال رشد منبسط و منقبض شوند و سپس به خروج نوزاد در حین زایمان کمک نمایند .وقتی خانمی باردار نباشد رحم فقط حدود ۳ اینچ(۵/۷ سانتی متر)طول و ۲ اینچ (۵ سانتی متر )عرض دارد.
در گوشه های فوقانی رحم،لوله های فالوپ،رحم را به تخمدانها متصل می کند.تخمدانها ۲ اندام بیضی شکل هستند که در قسمت چپ و راست بالای رحم قرار دارند که تخمک تولید، ذخیره و در مرحله ای به نام تخمک گذاری به داخل لوله های فالوپ رها می سازند .اندازه هر تخمک حدود ۲-۵/۱ اینچ(۵-۴ سانتی متر)( دریک خانم کامل )می باشد.
۲ لوله فالوپ وجود دارد که هر یک به رحم متصل است.لوله های فالوپ طولی حدود ۴ اینچ (۱۰سانتی متر) و عرض معادل حدود تکه ای اسپاگتی دارند.درهر لوله مسیر باریکی به عرض سوزن خیاطی وجود دارد .در انتهای دیگر هر لوله فالوپ قسمت حاشیه داری وجود دارد که شبیه قیف می باشد.این قسمت حاشیه دار به دور تخمدان پیچیده می شود ولی کاملاً به آن متصل نمی گردد.وقتی تخمک از تخمدان خارج می شود وارد لوله فالوپ می گردد. زمانی که تخمک در لوله فالوپ قرار دارد پرزهای ظریفی که داخل مخاط لوله قرار دارند به خروج آن از مسیر باریک به سوی رحم کمک می کنند.
تخمدانها بخشی از سیستم مترشحه داخلی هستند چون هورمونهای جنسی زنانه ای مانند استروژن و پروژسترون تولید می نمایند.
دستگاه تناسلی زنانه چه کاری انجام می دهد؟
دستگاه تناسلی زنانه زن را قادر می سازد تا:
- تخمک(اوول)بسازد.
- ارتباط جنسی داشته باشد.
- تخمک بارور شده را تا زمانی که رشد کامل کند محافظت و تغذیه کند
- زایمان کند.
تولید مثل جنسی بدون اندامهای جنسی به نام غدد جنسی انجام نمی شود. گر چه بیشتر مردم فکر می کنند منظور از غدد جنسی همان بیضه های مردانه است ولی حقیقتا هر دو جنس دارای غدد جنسی هستند:در زنان غدد جنسی ،تخمدانها می باشند. غدد جنسی زنانه گامت (تخمک های) زنانه تولید می کنند:غدد جنسی مردانه هم گامت مردانه(اسپرم)تولید می کنند.پس از بارور شدن تخمک بوسیله اسپرم ،تخمک بارور شده ، زایگوت نام دارد.
وقتی نوزاد دختری به دنیا می آید تخمدانها بیش از صدها هزار تخمک دارد که تا شروع دوره بلوغ غیر فعال می مانند ، در دوره بلوغ ،غده هیپوفیز مستقر در بخش مرکزی مغز شروع به ساختن هورمونهایی می کند که تخمدانها را تحریک به تولید هورمونهای جنسی از جمله استروژن می کنند.ترشح این هورمونها باعث می شود تا یک دختر خانم کم کم بلوغ کامل جنسی پیدا نماید .
در انتهای دوره بلوغ ،دختران به صورت دوره به نام عادت ماهانه تخمک آزاد می کنند. تقریباً هر ماه یکبار ، در طی تخمک گذاری ،تخمدان تخمک کوچکی داخل یکی از دو لوله فالوپ می فرستد.تخمک در صورتیکه بوسیله اسپرم در همان زمان ماندن در لوله فالوپ بارور نشود خشک شده و از بدن حدود دو هفته بعد از طریق رحم خارج می گردد. این مرحله قاعدگی نام دارد.خون و بافتهای مخاط داخلی رحم ترکیب شده و خون قاعدگی را بوجود می آورند که در اکثر دختران ۵-۳ روز دفع آن صورت می گیرد.اولین دوره دخترمنارک نام دارد.
داشتن مقداری ناراحتی در روزهای نزدیک دوره برای دختران و زنان عادی است .سندرم پیش از قاعدگی علائم فیزیکی و روحی هم چون آکنه ( جوش ) ، نفخ شکم ، خستگی ، درد کمر ، دردناک شدن سینه ها ، یبوست ، اسهال ، ویار غذایی ، افسردگی ، زود رنجی ، و یا مشکل تمرکز ح.اس و عدم کنترل استرس می باشد که در بیشتر دختران و زنان دقیقاً پیش از دورهشان رخ می دهد .سندرم پیش از قاعدگی معمولاً‌طی ۷ روز پیش از شروع دوره بیشترین شدت را داراست و با شروع دوره از بین می رود.
همچنین اکثر زنان و دختران در طی چند روز اول دورهیشان احساس ناراحتی در شکم و کمر را تجربه می کنند که به علت ترشح پروستاگلاندین ها ( ماده شیمیایی موجود در بدن که باعث انقباض عضله صاف رحم می شود ) می باشد . این انقباضات غیر ارادی ممکنست خفیف و یا تیر کشنده و شدید باشند .
از زمان اولین دوره یک دخترحدودا دو سال طول می کشد تا سیکل های ماهانه منظم گردد . طی این مدت،بدنش با هورمونهایی که بر اثر بلوغ تولید می شوند سازگار می شود.به طور متوسط ،عادت ماهانه خانم جوان ۲۸ روزه است اما این طیف از۲۳-۲۵ روز هم می تواند باشد .
اگر زن و مردی در طی چند روز تخمک گذاری زن رابطه جنسی داشته باشند باروری می تواند رخ دهد. وقتی مرد انزال انجام می دهد(زمانی که منی از آلت مرد خارج می گردد)بین ۲/۰ -۰۵/۰ اونس مایع(۵/۱-۶/۰ میلی لیتر)منی داخل واژن می ریزد.دراین مقدار اندک منی بین ۷۵تا۹۰۰ میلیون اسپرم وجود دارد،واز واژن به داخل گردن ورحم حرکت می کنند تا به تخمک موجود در لوله فالوپ برسد.تنها یک اسپرم تخمک را بارور می کند. حدود یک هفته پس از اینکه اسپرم تخمک را بارور کرد،تخمک بارور شده (زایگوت)بلاستوسیست چند سلولی می شود.بلاستوسیست به اندازه سر سوزن است ودر حقیقت شبیه توپ تو خالی سلول های دارای مایع می باشد .بلاستوسیست خودش را به داخل مخاط داخلی رحم به نام آندومتر می رساند.هورمون استروژن باعث ضخیم و پرخون شدن آندومتر می گردد.پروژسترون هورمون دیگری که از تخمدانها آزاد می شود آندومتر را ضخیم و پر خون نگه می دارد تا بلاستوسیست بتواند به رحم بچسبدومواد مغذی را ازآن جذب کند.این روند لانه گزینی نام دارد.
زمانی که سلولهایی از بلاستوسیست تغذیه می کنند،مرحله دیگر رشد (مرحله رویانی) شروع می شود. در این مرحله سلولهای داخلی شکل مدور پهنی به نام دیسک رویانی ایجاد می شوند که به جنین تبدیل می گردند.سلولهای خارجی غشای نازکی می شوند که دور جنین را تشکیل می دهند.این سلولها هزاران بار تکثیر می شوند تا در پایان به جنین تبدیل می شوند. پس از تقریباً۸ هفته ،جنین به اندازه یک انگشت شصت می شود و در عین حال تقریباً‌تمام قسمتهایش –مغزو اعصاب ،قلب و خون،معده و روده ها و عضلات و پوست شکل گرفته اند.
در طول مرحله جنینی که از ۹ هفته پس از باروری تا تولد طول می کشد،رشد و نمو ادامه دارد چرا که سلول ها تکثیر می یابند ،حرکت و تغییر می کنند.جنین در مایع آمنیوتیک داخل کیسه آمنیوتیک شناور است جنین اکسیژن و مواد مغذی را از طریق جفت (ساختمان دیسک مانندی که به مخاط داخلی رحم می چسبد و از طریق بند ناف به جنین متصل می شود ) از خون مادر دریافت می کند.مایع و غشای آمنیوتیک از جنین در برابر ضربات و تکانهای بدن مادر محافظت می کند. بارداری به طور متوسط ۲۸۰ روز (تقریباً ۹ ماه ) طول می کشد .وقتی نوزادی آماده تولد است ،سرش به گردن رحم فشار می آورد و گردن رحم برای عبورجنین از واژن شروع به شل و عریض شدن می کند،مخاطی که درگردن رحم به شکل پلاک در آمده ، شل می شود و همراه مایع آمنیوتیک از طریق واژن در هنگام پاره شدن کیسه آمینوتیک خارج می شود. وقتی انقباض های زایمان آغاز می شود دیواره های رحم با تحریک هورمون اکسی توسین مترشحه از هیپوفیز منقبض می شوند .انقباضها باعث پهن شدن و باز شدن گردن رحم می شود. پس از چند ساعت گشاد شدن ،گردن رحم به حد کافی متسع (باز)می گردد تا جنین عبور کند.نوزاد از طریق گردن رحم و در امتداد کانال زایمانی از بدن مادر خارج می شود .معمولا ابتدا سر نوزاد خارج می شود و بند ناف همراه با بدن نوزاد بیرون می آید و با خروج کامل نوزاد ، بند ناف هم کامل خارج می شود . آخرین مرحله زایمان ، خروج جفت می باشد که امروزه مرحله پس از زایمان نامیده می شود .
پس از جدا شدن جفت از مخاط داخلی رحم،انقباض های رحم آن را همراه غشاء و مایعاتش به بیرون سوق می دهد.
مواردی که می توانند در دستگاه تناسلی زنانه مشکل ایجاد کنند:
گاهی اوقات کودکان نیز دچار مشکلات دستگاه تناسلی می شوند.در ذیل برخی نمونه اختلالاتی که دستگاه تناسلی زنانه را تحت تاثیر قرار می دهند ذکر می شود:
- ولووواژینیت التهاب فرج ( ولو ) وواژن است.بر اثر مواد تحریک کننده (مانند صابونهای لباس شویی ) ایجاد می شود. بهداشت فردی ضعیف (مانند تمیز کردن از پشت به جلو پس از اجابت مزاج)هم می تواند این مشکل را ایجاد کند .علائم عبارتند از قرمزی و خارش واژن و فرج و گاهی ترشح واژن.
- ممکنست این التهاب بر اثر رشد زیادی کاندیدا ،قارچی که به طور طبیعی در واژن حضور دارد ، ایجاد شود.
- خونریزی واژنی (غیر قاعدگی ) که اغلب به دلیل حضور جسم خارجی در واژن به عنوان مثال (کاغذ توالت فشرده ) می باشد گاه ممکنست به علت پرولاپس رحم ایجاد شود ، وضعیتی که غشای مخاطی رحم به داخل واژن کشیده می شود و توده کوچک بافتی دوناتی شکلی ایجاد می کند که به راحتی خونریزی می نماید و یا می تواند به دلیل آسیب ناشی از سوارشدن وسیله ای (مانند دوچرخه یا روی میله ای افتادن )یا ضربه واژنی ناشی از آزار جنسی باشد.
- چسبندگی لبهای فرج ( لبیاها ) :به هم چسبیدگی یا اتصال بین لبها که معمولاً در نوزادان و دختران خردسال پدید می آید.گرچه معمولاً هیچ علامتی مرتبط با چنین وضعیتی وجود ندارد ولی می توانند منجر به افزایش خطر عفونت مجرای ادراری گردد. گاهی اوقات کرم استروژن موضعی برای کمک به جدا کردن لبها استفاده می شود.
مواردی که می توانند برای تخمدانها و لوله های فالوپ مشکل ایجاد کنند:
- حاملگی خارج از رحمی( حاملگی اکتوپیک ) : زمانی رخ می دهد که تخم بارور شده یا زایگوت به رحم منتقل نمی شود، اما در عوض در لوله فالوپ به سرعت رشد می کند.اگر زنی چنین وضعیتی داشته باشد درد شکمی شدیدی دارد و با ید هرچه سریع تر به پزشک مراجعه کند چرا که نیاز به جراحی دارد.
- آندومتریوز: زمانی رخ می دهد که بافتی که تنها به طور طبیعی در رحم وجود دارد خارج از رحم شروع به رشد کند ( در تخمدانها ،لوله های فالوپ یا سایر بخشهای حفره لگن ) که می تواند باعث خونریزی غیر طبیعی ،دوره دردناک و درد منتشر لگنی گردد.
- تومورهای تخمدانی : اگرچه نادرند ولی می توانند رخ بدهند.دختران مبتلا به تومورتخمدانی درد شکمی و توده هایی دارند که به راحتی در شکم حس می شود. جراحی برای برداشتن آن لازم است .
- کیستهای تخمدانی : ساکها ( حفره های ) غیر سرطانی هستند که مملو از مایع یا ماده نیمه جامد می باشند.گرچه خیلی اوقات طبیعی و عموماً بی آزارند ولی می توانند زمانی که خیلی بزرگ شوند مشکل ایجاد نمایند .کیستهای بزرگ شاید به اندام های اطراف فشار آورد لذا باعث درد شکمی می شوند. در اکثر موارد،خود به خود از بین می روند وبه درمان نیازی نیست . اگر کسیتها دردناک باشند پزشک ممکن است به منظور توقف رشد کیستها ، قرصهای ضد بارداری را تجویز نماید و یا ازراه عمل جراحی کیستها را بردارند.
- سندرم تخمدان پلی کیستیک : تخمدان اختلال هورمونی است که هورمونهای مردانه بسیار زیادی (آندروژن)بوسیله تخمدانها تولید می شوند. این وضعیت باعث بزرگ شدن آنها شده و حفرات یا کیستهای پر مایع زیادی تولید می شود. اغلب ابتدا طی سالهای نوجوانی ظاهر می شوند.بر اساس نوع و شدت وضعیت ، با داروهای تنظیم کننده تعادل هورمونی و قاعدگی درمان می گردد.
- تورشن تخمدانی یا پیچش تخمدان : می تواند رخ بدهد که در این حالت تخمدان بدلیل بیماری یا اختلال رشدی پیچیده می شود .این پیچش جلوی جریان خون را در عروق خونی که تخمدانها را تغذیه و حمایت می کنند می گیرد. شایعترین علامت درد تحتانی شکم است .جراحی معمولاً برای درمان آن لازم است .
مشکلات عادت ماهانه
مشکلات متعددی می توانند عادت ماهانه رادر دختران تحت تاثیر قرار دهند.بعضی از شایعترین موارد عبارتند از:
- دیس منوره : زمانی است که دختری دورههای دردناک دارد.
- منوراژی (قاعدگی با خونریزی زیاد) : زمانی است که دختری دورههای بسیار سخت همراه با خونریزی زیاد دارد .
- الیگومنوره (قاعدگی ناقص ) : زمانی است که دختری دوره نمی شود یا دوره نامنظم دارد حتی با وجودیکه برای مدتی دوره داشته یا باردار نیست .
- آمنوره ( فقدان قاعدگی ) : زمانی است که دختری تا سن ۱۶ سالگی یا ۳ سال پس از شروع بلوغ دورهش آغاز نشده است ،تاسن ۱۴ سالگی علائم دوره نداشته است یا دوره های عادی داشته ولی به دلایلی غیر از بارداری عادت ماهانه اش متوقف شده باشد .
عفونتهای دستگاه تناسلی مونث
بیماریهای منتقله از راه جنسی : این موارد عبارتند از عفونتها و بیماریهایی چون بیماری التهابی لگن(PID)،ویروس نقص ایمنی انسان/سندرم نقص ایمنی اکتسابی (HIV/AIDS)،ویروس پاپیلوم انسان(زگیل تناسلی یا HPV)،سیفلیس،کلامیدیا،سوزاک و تب خال تناسلی،اکثراً از طریق تماس جنسی از فردی به فرد دیگر منتقل می شوند.
- سندرم شوک توکسیک (سمی ) : این بیماری غیر شایع بر اثر سموم رها شده در بدن طی نوعی عفونت باکتریایی که بیشتربه علت باقی ماندن طولانی مدت تامپون داخل بدن می باشد رخ می دهد.تب شدید ،اسهال،استفراغ و شوک از علایم بیماری است .
اگر فکر می کنید کودکتان علائمی از نظر مشکلات در دستگاه تناسلی اش دارد
یا سوالاتی در مورد رشد و نمو وی دارید با پزشکش صحبت نمایید. اکثر مشکلات
دستگاه تناسلی مونث قابل درمان هستند .